Vướng mắc khi xây dựng nhà thờ họ

Thức kiến trúc truyền thống hiện đang trong tình trạng dần bị mai một nhiều, kể cả ở những công trình được coi là di sản văn hóa. 

Tuy đã có rất nhiều nỗ lực; những công trình đình chùa, nhà thờ họ tộc bị xuống cấp đã được nhà nước và các cơ quan chủ quản quan tâm trùng tu tôn tạo, nhưng xét một cách khách quan cũng chỉ phục hồi được phần nào (khoảng 60 - 70%) so với nguyên mẫu. Có thể dễ dàng nhận thấy cái đẹp, cái hồn của một Nhà thờ họ có liên quan chặt chẽ đến thức kiến trúc cổ. Tùy từng nơi, từng địa phương có cách biểu đạt và biến đổi khác đi đôi chút, nhưng vẫn giữ cái cốt cách là kết cấu gỗ, kết cấu vì kèo và chi tiết đẹp nhất chính là những chi tiết hoa văn được chạm khắc trên bộ vì.

Nhà thờ họ là một trong những công trình có tính chất sử dụng lâu bền theo thời gian, không phải dễ gì mà thay đổi được. Chính vì vậy trước khi bắt tay vào xây dựng, phải có sự cân nhắc, định hướng ngay từ ban đầu, không nên có sự tùy tiện trong tư duy về mặt hình thức và bố trí. Nhà thờ họ cũng là một công trình có tính chất cộng đồng của chung một dòng họ, không phải riêng của một cá nhân cho dù vai vế trong dòng họ ở vị trí đến đâu nên tựu chung lại, kiến trúc và hình thức tổng quan của Nhà thờ họ phải phản ánh được cái riêng của mỗi dòng họ, bên cạnh cả những cái chung của mỗi thành viên họ tộc.

Trong tình hình hiện nay, khi mà mỗi dòng họ đều có điều kiện kinh tế để tôn tạo các ngôi nhà thờ họ cũng là lúc xuất hiện những bất cập sâu sắc cần giải quyết. Có nhiều lý do khác nhau dẫn đến những yếu tố bất cập không đáng có:

- Mỗi địa phương có một phong tục tập quán khác nhau, ảnh hưởng đến hình thức và kiến trúc của Nhà thờ họ. Sự đa dạng về văn hóa khiến người thiết kế phải rất tinh tế mới có thể đề xuất ra một bản thiết kế ưng ý. Bên cạnh những ý tưởng do chủ đầu tư đưa ra, người thiết kế sẽ tư vấn cho chủ đầu tư một cách cụ thể cách thức quy trình thực hiện xây dựng Nhà thờ họ ra sao, hình thức kiến trúc như thế nào… Tuy nhiên, để có được bản thiết kế cuối cùng thì đòi hỏi sự bàn bạc, chỉnh sửa của các thành viên trong dòng họ (người cao niên, hội đồng gia tộc, cả những người đóng góp kinh tế cho dòng họ…). Đây là một quá trình thỏa hiệp rất vất vả vì bao gồm nhiều thành phần khác nhau, ở nhiều độ tuổi khác nhau nên luôn có những ý kiến chỉnh sửa không hợp lý bên cạnh những chỉnh sửa đúng. Thêm vào đó, nếu chỉ do một nhóm người quyết định thiếu sự đồng thuận cao trong họ tộc, do có liên quan đến những yếu tố về mặt quan niệm văn hóa và tâm linh rất nhạy cảm nên nếu trong dòng họ có những sự kiện bất thường xảy ra (có người ốm, bị tai nạn…) đều được quy kết đến việc xây dựng nhà thờ họ dẫn đến sự mất đoàn kết không đáng có.

- Bất cập cũng có thể xuất phát từ thói quen chủ đầu tư hay các dòng họ hay tham gia vào việc tự sửa đổi hồ sơ thiết kế trước và sau khi thi công. Dù đã có được một bản thiết kế phù hợp, nhưng vì những ý kiến chủ quan nên chủ đầu tư vẫn tự ý chỉnh sửa hồ sơ thiết kế, tự ý làm theo ý mình. Trong một số trường hợp, thậm chí thợ xây dựng có khi lại tư vấn ngược lại các chủ đầu tư, với các ý kiến mâu thuẫn, trái ngược với tư duy ban đầu của kiến trúc sư.

- Có trường hợp, bất cập xuất phát từ việc các dòng họ đã trông cậy các đơn vị tư vấn thiết kế không chuyên nghiệp hoặc tự thiết kế nên thường có nhiều thiếu sót, mang nhiều tính chủ quan và chủ yếu là sự cóp nhặt sao chép máy móc các hình thức kiến trúc của những công trình hiện có, thiếu tư duy và chọn lọc khoa học.

- Còn một lý do nữa từ tay nghề của những người thợ trong quá trình thi công. Các công trình tôn giáo tín ngưỡng, trong đó có Nhà thờ họ là loại công trình đòi hỏi cao trong chọn lọc tay nghề của những người thợ thi công. Không phải bất cứ đội thợ nào cũng có thể đảm đương được bởi sự khắt khe về độ tỷ mỷ, tính nghệ thuật bên cạnh những yêu cầu chất lượng thi công như các công trình khác. 

- Bất cập còn xuất phát từ những vấn đề về diện tích. Để có một Nhà thờ họ đẹp cần có diện tích vừa đủ cho ngôi nhà và khuôn viên. Thực tế, diện tích các Nhà thờ họ lại phụ thuộc rất nhiều vào điều kiện kinh tế của các dòng họ. Về công trình kiến trúc, với các dòng họ có điều kiện kinh tế tốt có thể làm 2 tầng - 8 mái. Còn thông thường làm 4 mái với từ 3 - 5 gian. Kích thước gian giữa khoảng 5,5m, gian bên khoảng 2,7m. Khẩu độ khoảng 4,5m. Quy mô diện tích khoảng 60 - 80m2. diện tích còn lại phải dành cho sân vườn (nhà bia, cuốn thư, tiểu cảnh, gác chuông…). Các dòng họ lớn có thể làm thêm cả phần hậu cung.  

Về khuôn viên và cảnh quan, một Nhà thờ họ phù hợp phải có không gian chính và không gian sân vườn. Điều này phụ thuộc vào diện tích khu đất. Trong khuôn viên có nhà bia, trồng các loại cây quý như si, cây đa và các hạng mục công trình phụ trợ khác như gác chuông, nhà thiêu hương, nhà bia, đặc biệt là yêu cầu một sân rộng để tập trung...  Cổng vào bao gồm 2 cổng chính và tam quan ở 2 bên. Có một lối vào chính có sân ở phía trước. Tuy nhiên, trong điều kiện “tấc đất tấc vàng” hiện nay, đặc biệt là các khu vực đô thị hóa mạnh thì việc có một diện tích đất vừa đủ là một yêu cầu không dễ đáp ứng. Rất nhiều công trình nhà thờ họ buộc phải xây chen, kề vai thích cánh với các công trình nhà ở, làm mất đi rất nhiều các giá trị và tính tôn nghiêm của một Nhà thờ họ.

- Bất cập từ việc sử dụng vật liệu xây dựng cho các công trình Nhà thờ họ. Việc sử dụng rất nhiều các vật liệu mới, hiện đại trong các công trình tôn giáo tín ngưỡng có thể được hiểu là do điều kiện kinh tế quyết định. 

Hiện nay nguồn gỗ quý như đinh, lim cho công trình xây dựng là rất hiếm. Nếu làm những công trình lớn, cầu kỳ đòi hỏi gỗ có kích thước đủ yêu cầu như các cột có đường kính 450 - 600mm là rất khó, hầu như là phải đặt tìm từ trước rất lâu. Mỗi thời mỗi khác, ngoại trừ những dòng họ có điều kiện kinh tế lựa chọn vật liệu gỗ cho kết cấu chính của Nhà thờ họ, còn lại phần lớn đã chọn bê tông cốt thép. Tuy rằng vẻ mỹ quan không được bằng kết cấu gỗ, nhưng loại vật liệu này cũng dễ làm và kinh tế hơn, có tuổi thọ sử dụng lâu hơn. Các vật liệu mới khác như đá, gạch men kính cũng được sử dụng hết sức tràn lan và tùy tiện. Cột đá chạm trổ lai căng, màu mè sử dụng ở mặt tiền đã phần nào làm cho hình thức và dáng vẻ của ngôi Nhà thờ họ truyền thống bị mất đi. Trang trí trong nhà thờ họ vẫn là các mô típ trang trí truyền thống như long, ly, quy, phượng hay câu đối, hoành phi… Nhà thiết kế chỉ quy định kích thước và một số tỉ lệ chính rồi khách hàng tự đi đặt mua hoặc chọn những sản phẩm đã làm sẵn “mỳ ăn liền” để đảm bảo thời gian nhanh gọn. 

- Bất cập còn xuất phát từ các yếu tố tín ngưỡng tâm linh. Xu hướng hiện nay rất nhiều người đều xem phong thủy. Vấn đề là cũng có rất nhiều người lạm dụng phong thủy, quá phụ thuộc vào những tư duy mê tín, thiếu cơ sở khoa học. Khách quan mà nói, phong thuỷ trong kiến trúc là một yếu tố quan trọng. Đa phần khách hàng hiện nay đều đã “xem thầy” trước khi đến với kiến trúc sư. Yếu tố quan trọng nhất của ngôi Nhà thờ họ là hướng nhà. Tuy vậy, cầu kỳ hơn có thể xem đến kích thước cửa, bậc lên xuống thậm chí cả các chi tiết hoa văn chạm trổ. Có những câu chuyện cười ra nước mắt khi đi xem tuổi để làm nhà thờ họ, cả dòng họ ai cũng muốn theo tuổi mình, để gia đình mình được hưởng phúc. Tuy nhiên, sâu xa cho cùng, mục đích cuối cùng không phải phục vụ cho một cá nhân mà là phục vụ cho một dòng họ. Một cách công bằng, khi xây dựng nhà thờ họ, người dân chỉ nên chiêm nghiệm phong thủy về các yếu tố chính, không nên quá đi sâu tiểu tiết. Nên xem để đảm bảo các yếu tố về tâm linh và văn hóa truyền thống nhưng tránh sa đà vào các yếu tố mê tín dị đoan.

Xét một cách công bằng, kiến trúc Nhà thờ họ cũng chỉ là một trong những thể loại công trình trong đời sống kiến trúc, cũng phải chịu rất nhiều các tác động chi phối của đời sống kinh tế, xã hội hiện tại. Có thể đưa ra một số những đề xuất để góp phần có được một hình mẫu thiết kế hài hòa, nhưng tựu chung lại như sau:

- Nhà thờ họ phải được tôn tạo và xây dựng trên cơ sở nghiên cứu một cách bài bản có khoa học những giá trị mà ông cha ta đã tạo dựng, phù hợp với phong tục và tập quán của địa phương hiện nay.

- Thiết kế công trình phải là những người có chuyên môn sâu về kiến trúc truyền thống, đặc biệt am hiểu về quy trình và thủ tục thực hiện. Sau khi đã có bản vẽ, chủ đầu tư phải nhất nhất tuân theo, tránh những sửa đổi và bổ sung vào bản vẽ mang tính tự phát, chủ quan.

- Tránh việc cóp nhặt, nhái theo những kiểu kiến trúc ở nơi khác một cách máy móc, thiếu tính phân tích bài bản và khoa học.

- Vấn đề tài chính để chuẩn bị xây Nhà thờ họ cũng phải được chuẩn bị kỹ, không nên nóng vội vì yếu tố này cũng chi phối nhiều tới kiến trúc Nhà thờ họ.

Với mục đích cuối cùng là làm sao để mọi người dân đều có thể hiểu được một cách đầy đủ các giá trị nguyên bản của ngôi Nhà thờ họ truyền thống, cũng như cái cốt hồn mà ông cha ta đã gửi gắm lại từ bao đời nay, việc nghiên cứu xây dựng Nhà thờ Họ là vô cùng cần thiết, để mỗi người dân, đều có thể tự mình gìn giữ và phát huy, các giá trị của dòng họ.

 Nguồn: Tạp chí Kiến trúc Việt Nam